Nga Agron Tufa/ “Çfarë date është sot?
Shkas u bë pyetja: “Çfarë date është sot?” Nuk qemë ngritur ende nga tavolina e ngrënies, këtij mëngjesi të ngeshëm të së shtunës.
– Sot? 11 prilli…
– S’këndon qyqja, as bilbili, – parodizoi ime shoqe.
– Vdiq Enveri, njaj debili! – përforcoi kunati.
– Debili apo katili? – e vuri në dyshim kunata.
– Shih për kë. Për disa – ylli, që derën ua mbylli, për të tjerë – xhahili.
– Imagjinoni se si do të dalin në lajmet a portale ndoca fantazma të komunizmit, duke i bërë homazhe diktatorit nga skajet më të largëta të Kosovës, deri në Sarandë.
Kështu, pakefije, secili nisi të rrëfejë për vendin, momentin, rrethanën apo mënyrën si e priti vdekjen e Enver Hoxhës më 11 prill 1985. Kur ky kuvendim po venitej natyrshëm, e heshtura ime vjehrrë, e rihapi sërish temën, duke mërmëritur në fillim, si vetmevete: “More mirë që qanë të tërë, se ndoshta sekush ka gjetur ndonjë arsye për të qarë, duke e kërkuar te vetja e vet më shumë se tek vdekja e Enver Hoxhës; mirë prapë ata që duhet të qanin e të vinin kujën mbi të tjerët, se kështu shprehnin devocionin ndaj Partisë për detyrat dhe postet që kishin dhe, mirë fort për ata që kanë qarë me lotë të sinqertë, se e kanë dashur sinqerisht Udhëheqësin. Por mua nuk më shqitet nga mendja se si u soll Zejnepi atë 11 prill…”.
– Cila Zejnep? – pyeti ime shoqe.
– Zejnepi? Një katundare e shkepur prej një maje kepi. Ti nuk e mban mend, se atëherë ke qenë e vogël. Por ajo mbahej si zonjë e rëndë, se burri i punonte instruktor në Komitetin e Partisë, prandaj në kolektivin e mësuesve të shkollës sonë ajo livadhiste kryepërpjetë.
– Mandej? – e nguci ime shoqe.
– Po ja, më 10 prill na sollën lajmin e vdekjes së babait… të Zejnepit, domethënë. Të nesërmen u mblodhëm në drejtori dhe të gjithë mësuesit e shkollës morëm rrugën të kapnim varrimin. I ngjitëm gërxhet rrugë pa rrugë dhe sosëm më në fund në mort, kur xhenazen po e nxirrnin jashtë për t’i bërë shartet e varrimit… E rrufitëm shpejt e shpejt kafen e hidhur, lëshuam në tabaka lekëshet sipas zakonit, shkarkuam fjalët e ngushëllimit dhe dolëm në oborr, fiks në kohën e duhur kur mortarët po drejtoheshin për në varreza. Gjithçka e zakonshme, sipas ritualit.
Buzë gropës së varrit – arkivoli. Gra që qanin. Dy-tre grushte karamelkash dhe monedhash të hedhur në hava sipër varrit dhe fëmijët e vegjël që turreshin për t’i mbledhur. Dikush ngriti zërin mbi murmurimën e dënesave të ulëta… Si duket, po mbanin një fjalim të shkurtër, prej të cilit mbaj mend tek-tuk ndonjë fjalë, ku përmendeshin mundimet e atit të gjorë të Zejnepit, nderi dhe respekti që kishte gëzuar dhe sidomos mundimet e vuajtjet që kishte hequr i ziu nëpër punë të shumta krahu, të fushës e të malit, për të rritur fëmijët e për të mbajtur shtëpinë. Mbaj mend se diku-dikur, babai i munduar e halleshumë i familjes së Zejnepit paskësh humbur dorën, të cilën ia kishte grirë një tip kombanjne “Tomorricë”, gjatë shirjes së grurit në kooperativën e tyre malore. Kështu e kishin çuar pa ndjenja në spitalin e qytetit dhe aty i kishin sharruar krahun. Pjesën tjetër të jetës, ia ati i Zejnepit, Mehmeti, e kaloi duke punuar me një dorë, i papërkulshëm dhe i papërtuar, ditë e natë, nëpër punëra të ndryshme të kooperativës: natën roje objektesh – stalla bagëtish, helmesh, drithërash, ditën – herë roje fushe, herë me bagëtitë e kooperativës, e herë tjetër – me karvanet e transportit, derisa i rriti një nga një të pesë fëmijët. Vajzës së vetme, Zejnepit, i dha dhe shkollë.
Këto thuheshin e pëshpëriteshin përafërsisht, mu buzë dheut të hapur, që priste të merrte të vetën nga ky baba i munduar, i cili tash priste brenda arkëmortit të drunjtë të thoshin ç‘kishin për të thënë për të dhe të zbriste më në fund në ato pala të kafta dherash ku të preheshin, pas një rraskapitjeje shekullore, duke u grirë e rrahur me gurin e drurin, erërat e shirat, dëborërat dhe murlanin, të ngrohtët dhe të ftohtët, njëlloj si ai, tërë farefisi i tij, babai, gjyshi e stërgjyshi.
Qe bërë heshtje pas fjalimit të thjeshtë të njërit prej vëllezërve të Zejnepit dhe menduam se njerëzit do ta zbrisnin më në fund, arkëmortin me trupin e pajetë, por ja ku doli nga skaji tjetër i gropës së hapur vetë Zejnepi dhe prapë ra heshtja. Zejnepi nis të fliste pa shumë ceremonira, mjaft thatë. Po mu atëherë, mes turmës përreth varrit plasi një tallazitje, një trazim, e më pas, shpërthime ngashërimash, deri në kujë e logori të madhe, çka e përshkoi rrënqethshëm, si një korent, tejpërtej turmën.
Lajmi i vdekjes së Enver Hoxhës kaloi vesh më vesh deri tek ne, buzë varrit të hapur, e më së mbrami e mori vesh dhe Zejnepi. E dalluam nga përkulja e kokës, duke mbajtur vesh drejtorin: ai me sa duket ia dha mandatën. Atëherë Zejnepi mori një pamje të rreptë e të ngrysur njëherësh, treti vështrimin larg dhe e rifilloi fjalimin thuajse njëkohshëm me një gjest që s’kam për ta harruar:
“Dëgjoni ju, shokë, motra e vëllezër! Fatkeqësi shumë më e madhe na gjeti sot, andaj, lëreni këtë këtu (pikërisht në këtë moment ajo e goditi me majën e këpucës arkëmortin e babait), s’ia kemi ngenë këtij! Unë ju ftoj të vajtojmë për humbjen tonë të përbashkët, humbjen e djalit të të gjitha nënave shqiptare, humbjen e Udhëheqësit tonë të lavdishëm, shokut Enver Hoxha!”.
Kjo krijoi një efekt mpirjeje tek të gjithë, edhe pse Zejnepi, të cilës nuk i kishim parë lotë në sy gjatë gjithë kohës, filloi vetë e para të vinte kujën.
Por, çuditërisht, njerëzit nuk po e ndiqnin shembullin e saj. Ata nisën pak nga pak e ngutazi të shpërndahen, pa dhënë dorën sipas zakonit, pa u përshëndoshur me Zejnepin. Kështu ikën dyshe-dyshe, disi fshehtas e tinëz, e gjithsesi me një ndjesi turpi, sikur t’i turpëroheshin vetes, shokëve, varreve, ditës me atë ndriçim të njomë diellor, derisa nuk mbeti këmbë njeriu rreth varrit, pa pritur të përmbushej as detyrimi para babait-hekakeq të Zejnepit – zbritjes së arkivolit në dheun e hapur, përbri me varret e të parëve të tij.
Ma do mendja se vëllezërit e Zejnepit do ta kenë kryer këtë pjesë të vogël e të thjeshtë, të ritualit funeral në mesditën e 11 prillit 1985.
Nga vëllimi me miniatura “Thembra e Akcilit”, Zambak, 2009